Trauma wojenna uchodźców
Na podstawie przeprowadzonej kwerendy badań nad uchodźcami można się dowiedzieć o aktualnej liczbie uchodźców wojennych, ich sytuacji życiowej w Polsce, zatrudnieniu, nauce języka oraz ewentualnych planach na przyszłość. Zdecydowanie rzadziej w dyskursie naukowym i medialnym są podejmowane kwestie ich zdrowia psychicznego. Nasze badania należą do pierwszych tego typu, jakie zostały przeprowadzone wśród uchodźców wojennych z Ukrainy.
Dzięki udostępnieniu nam przez War Survivors Institute skali do badania traumy wojennej w języku ukraińskim (The Refugee Health Screener-15) mogliśmy dokładnie zmierzyć skalę traumy wojennej wśród uchodźców. Z naszych badań wynikało, iż zaburzenia wywołane stresem traumatycznym ma 76%. Zaś dystres psychologiczny obserwowano u 50%.
Poza pomiarem ilościowym zdobyliśmy też materiał za pomocą pytania otwartego prosząc respondentów o opis najgorszego doświadczenia, jakie pojawiło się w ich życiu po wybuchu wojny 24.02.2022 r. Udało się zebrać wypowiedzi respondentów, dzięki którym możemy zobaczyć, jakie czynniki były najbardziej traumatyczne.
Wojna, gdzie pojawia się śmierć, przemoc, gdzie rośnie zagrożenie w skali mikro i makro jest sytuacją wywołującą traumę. Wojna należy do ekstremalnych ludzkich doświadczeń, wobec których jednostka jest najczęściej bezradna i trudno jest się jej uporać z nagromadzonymi w jej skutek emocjami.
Na podstawie uzyskanych wpisów od respondentów udało się poklasyfikować uzyskane odpowiedzi i zaprezentować rozkład traumatycznych wydarzeń. Warto dodać, iż rzadko w odpowiedziach pojawiało się jedno wydarzenie. Respondenci wpisywali ich kilka. Układały się one w pewną sekwencję np. wybuchy-dźwięk syren-strach o życie albo wybuchy-syreny-ucieczka do schronu, piwnicy-strach o dzieci. Widać, że trauma uchodźców ma charakter wielowymiarowy i dotyka ona kilka poziomów.
Biorąc pod uwagę rozkład procentowy uzyskanych odpowiedzi widzimy, iż najczęściej podawanym przez badanych uchodźców traumatycznym wydarzeniem były wybuchy i ostrzały (21%). One to najmocniej zapisały się w świadomości uchodźców. Wybuchy niosą grozę i symbolizują bezmiar okrucieństwa i zniszczenia wojny To przez nie większość respondentów musiała uciekać z Ukrainy aby ratować życie swoje oraz swoich dzieci.
W tle wybuchów pojawiał się strach o życie (14%). Wojna a szczególnie ta obecnie toczona na Ukrainie przez Rosjan ma na celu eksterminację ludności cywilnej. Stąd z taką zaciętością i z rozmysłem są bombardowane i niszczone miasta, wsie, ludzkie osiedla.
Nie mniej dramatyczna dla uchodźców była ucieczka z Ukrainy. Około 14% wskazało, że najgorszym doświadczeniem była podróż z Ukrainy do Polski. Respondenci pisali, że koszmarna była jazda pociągami ewakuacyjnymi, gdzie byli ludzie stłoczeni, brakowało powietrza i nie mogli się swobodnie przemieszczać. Dodatkowo pasażerowie pociągów, autobusów zwracali uwagę, że byli sparaliżowani strachem wynikającym z ostrzałów i bombardowań. Niełatwo też było przekroczyć granicę, gdzie w kolejkach niektórzy czekali na zimnie po kilka dni. Ucieczka z miejsca zamieszkania, jak pisali uchodźcy była obarczona wielkim ryzykiem utraty życia. Ktoś pisał, że miał wypadek samochodowy w Rumunii, ktoś inny, iż nie miał doświadczenia w prowadzeniu samochodu a musiał jechać przez trzy doby. Jeszcze inna osoba czekała w korku a w pobliżu wybuchały bomby. Sytuacja uchodźców, którzy zdecydowali się opuścić kraj była nie mniej dramatyczna niż tych, co pozostali na miejscu.
Kolejnym traumatycznym doświadczeniem był strach o bezpieczeństwo dzieci (13%). Na podstawie analizowanego materiału można stwierdzić, iż głównym czynnikiem zmuszającym badane kobiety do opuszczenia Ukrainy była troska o zapewnienie bezpieczeństwa dzieciom. To, dlatego opuszczają swój dom, męża i przenoszą się w nieznane aby zaoszczędzić dzieciom życia w schronach i piwnicach oraz chronić je przed koszmarem wojny.
Rozdzielenie rodziny stanowiło kolejne traumatyczne doświadczenie (13%). Uchodźcy często pisali, iż ucieczka z Ukrainy była bolesna, gdyż musieli zostawić tam swoich bliskich. Najczęściej był to mąż oraz rodzice. Przymusowe odseparowanie się żon od mężów, dzieci od ojców, dzieci od rodziców dopełniało dramat uchodźców.
Nie mniej bolesnym wydarzeniem było ukrywanie się w schronach i piwnicach przed bombardowaniem (12%). Chłód, wilgoć, stłoczenie na małej przestrzeni czy też przymus snu na siedząco wzmagały dyskomfort przebywania w tym miejscu. Dodatkowo trauma schronienia w piwnicach była wzmacniana hukiem spadających bomb i ostrzałem. Mieszkańcy Ukrainy a szczególnie dzieci wpadały w panikę i przerażenie. W piwnicach też brakowało wody, pożywienia. Ludzie cierpieli też z braku możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych.
Przerażenie, strach i zbiorową panikę wywoływały też wśród uchodźców dźwięki syren alarmowych, którym czasami towarzyszyły ostrzały, wybuchy bomb i dźwięk przelatujących samolotów (7%). Dźwięk stawał się groźny, gdyż zapowiadał niebezpieczeństwo. Wtedy ludzie szukali schronienia w schronach, piwnicach i niejednokrotnie nie wiedzieli, jak się w tej sytuacji zachować.
Kolejnym traumatycznym doświadczeniem związanym z wybuchem wojny było poczucie utraty kontroli nad swoim życiem, bezradność w obliczu bestialstwa zbrodni, brutalnego przerwania dotychczasowego życia (7%). Respondenci nauczeni kontrolować swoje życie musieli się skonfrontować z tym, że nic nie mogą i na nic nie mają wpływu. Muszą się dostosować do biegu wydarzeń. Ten stan beznadziejności potęgowany był przez to, że będąc w Polsce niewiele mogli zrobić dla Ukrainy i pozostawionych tam rodzin i znajomych.
Wojenną traumę uzupełnia przymusowa ewakuacja, ucieczka (7%). Ludzie zostali zmuszeni do zostawienia całego majątku, swoich bliskich i z jedną walizką, plecakiem musieli szukać schronienia w innym państwie. Doświadczenie to jest bolesne, gdyż do ewakuacji zostali nagle przymuszeni przez rodziny lub kierowali się troską o własne dzieci.
Dla części respondentów ogrom doświadczanego cierpienia wyraża samo słowo „wojna” (6%). W nim zawiera się wszystko zło niesione przez rosyjskiego agresora. Atak 24.02.2022 r. przeraźliwe wycie syren, wybuchy, koniec dotychczasowego życia, ucieczka do schronów i piwnic oraz ewakuacja i koniec z dotychczasowym życiem. Wojna to pasmo nieszczęść dla Ukrainy i jej mieszkańców.
Część uchodźców mimo, iż wyjechała w bezpieczne miejsce myśli o bliskich pozostawionych na Ukrainie. Często im towarzyszy strach o życie najbliższych (5%). Jest on wzmagany przez ciągłe doniesienia na temat kolejnych ostrzałów i bombardowań. Jedna z respondentek mówiła, iż boi się otwierać wiadomości, aby nie dowiedzieć się, że ktoś został zraniony lub zabity z krewnych, znajomych. Lęk o bliskich jest związany z docierającymi informacjami na temat śmierci bliskich osób (5%). Jedni pisali, że za pomocą komunikatorów ciągle dowiadują się o śmierci bliskich. Jedna z osób zaś była świadkiem śmierci własnej matki w samochodzie ostrzelanym podczas ucieczki z okupowanego miasta. Przerażenie wojną wzmacniają ciągle dochodzące informacje na temat śmierci osób, które znali.
Do innej kategorii traum należy stan niepewności, jaki został wywołany przez wojnę i obecną sytuację uchodźców (5%). Żyją oni w sytuacji „zawieszenia”. Nie wiedzą co mają robić, jak będzie wyglądała ich sytuacja za miesiąc, dwa, pół roku, rok. Z jednej strony to nader nieprzyjemne uczucie wywołane jest samą wojną i jej nieprzewidywalnością. Z drugiej strony to traumatyczne doświadczenie wzmaga się poprzez brak pracy, brak mieszkania lub konieczność opuszczenia mieszkania, w którym przebywali w trakcie badań. Niemożność zaplanowania swojego pobytu w Polsce jest stresująca i dopełnia i tak już rozległe doświadczenia traumy.
Stres dzieci jest kolejnym traumatycznym doświadczeniem uchodźców (5%). Mówili o nim badani wspominając sytuację, kiedy uciekali z dziećmi do piwnic, schronów, kiedy dzieci budziły się z płaczem od dźwięków wybuchów czy krzyczały przerażone uciekając w czasie wycia syren alarmowych. Również tutaj na miejscu widoczne są symptomy stresu pourazowego, kiedy dzieci płakały za ojcem zostawionym na Ukrainie, za rówieśnikami czy zaczęły się zachowywać dziwnie i nalegały na powrót na Ukrainę.
Uraz psychiczny wśród uchodźców wywołało też okrucieństwo Rosjan (5%). Zarówno respondenci wpisywali przeżycia, których doświadczyli sami np. widok trupów i zranionych osób na ulicach, czy też wpisywali Mariupol, Bucza tj. zbrodnie oraz okrucieństwa Rosjan, o których dowiedzieli się od rodziny, znajomych lub mediów.
Sytuacja ekstremalna, czas niebezpieczeństwa był też testem dla wielu ludzi. Cześć respondentów pisała, że się rozczarowała zachowaniem, postawami znajomych, jak też obcych sobie osób (3%). Nie wszyscy okazali się pomocni, empatyczni i moralni. Wiemy, że w czasach niepokoju silniej działa instynkt przetrwania i dominuje prawo zachowania własnego życia. Stąd niektórzy doznali głębokiego zawodu zarówno będąc na Ukrainie, jak też uciekając do Polski czy będąc tutaj na miejscu. Stresująca też okazała się nagła zmiana życia (3%). Do wojny nikt się nie przygotowywał i nawet niektórzy mieli pretensje do władzy, że nie zostali przygotowani na taką ewentualność. Wiemy też z badań psychologów, iż taka diametralna zmiana życia jest obciążona silnym stresem.
Rzadziej uchodźcy wymieniali takie zdarzenia, jak utrata statusu społecznego (2%), utrata domu, mieszkania (2%), okupacja (2%), przewartościowanie swojego życia (2%), pojawienie się problemów zdrowotnych w Polsce (2%), kontakt z polskimi instytucjami, urzędami (2%). W pojedynczych odpowiedziach wspominano też o występowaniu poczucia „odrealnienia” (1%), problemach ze znalezieniem mieszkania (1%), obawach, że sobie nie poradzą z utrzymaniem rodziny (1%), utracie kontaktów z bliskimi (1%), braku żywności (1%), widmie głodu (1%), utracie pracy (1%), braku zrozumienia zachowania wśród rosyjskiego społeczeństwa (1%). Ktoś napisał też, że nie może znieść, iż jest utrzymywany na cudzy koszt, ktoś inny, iż czuje się zbędny, jeszcze inna osoba wspomniała, że miała problem ze zwierzęciem w czasie ucieczki, że ma nudną pracę oraz syn został wcielony do armii.
Zatem jak widzimy na dołączonym do tekstu wykresie uchodźcy wymienili sporo doświadczeń nacechowanych silnymi negatywnymi emocjami. Wojna odcisnęła silne piętno na psychice uchodźców wojennych. Większość tych doświadczeń jest związana z czasem kiedy wybuchła wojna i badani respondenci musieli uciekać ze swojej ojczyzny.
Opracował: Piotr Długosz
